«آب انبار»ها، قنوات وچاه‌ها
در صورت وقوع حوادثی ازاین قبیل صاحب خانه مجبور به تخلیه «آب انبار» و تمیز کردن آن می شد. گاهي نيز بچه گربه‌ها برای فرار از آزار بچه‌هاي شيطان خانه از شکاف دریچه ها عبور کرده و براثر غفلت لغزیده به داخل آب سرنگون و خفه مي شدند كه آن‌هم مشكلات فراواني براي ساكنين خانه فراهم مي كرد.
داستان هائی درمورد آب انبارها
ـ اولیای اطفال اغلب براي حفظ جان كودكان خود از سقوط و خفه شدن در «آب انبار»ها داستان‌های ترسناکی از «جن و پری» و «دیوهای شاخدار» که در تاریکی «آب انبار»ها خانه دارند برایشان تعریف می کردند. اين گونه دروغ‌ها چنان در بچه‌ها اثر می گذاشت كه شب‌ها از جلوي هواکش «آب انبار» با ترس و لرز و با سرعت عبور مي كردند چرا که انتظار داشتند هر آن یکی از آن اشباح جن و پری از دريچه تاریک آب انبار خارج شده آن ها را برای کشتن و خوردن به داخل آب انبار ببرد.
ـ اشخاص نيكوكار در محلاّت پر جمعيت تهران و يا نقاط كسب و كار مانند بازار، تيمچه‌ها و يا كاروانسراها «آب انبار» بزرگي مي ساختند و آن را براي استفاده مردم «وقف» مي كردند. این گونه «آب انبار»ها ظزفیت زیادی داشتند و اغلب آب مصرفی یک سال اهالی را تأمین می کردند. برای برداشت آب از این گونه «آب انبارها» راهرو شيب داري که پله های زیادی داشت مي ساختند و استفاده کنندگان برای رسیدن به «پاشیر» (پای شیر آب) و برداشتن آب مجبور بودند اغلب تا پنجاه پلّه پائين بروند.
استفاده از آبهای زیرزمینی (چاهها و قنوات)
خشکسالی و کمبود بارندگی و نقصان یافتن آب رودخانه‌های اطراف تهران باعث می شد تا گاهی اوقات آب رودخانه‌ها کفاف مصرف کشاورزی زمین‌هـای اطـراف تهـران را نیز نمی داد لذا از زمانهای گذشته کشاورزان اقدام به حفر تعدادي قنات در كوهپايه‌هاي شمالي تهران می کردند تا بتوانند از مخازن آبهای زیرزمینی موجود در آن مناطق برای کشاورزی و شرب استفاده کنند.
درحال حاضر دهانه یا «هرنج» چندین قنات که در زمانهای قدیم درشمال تهران حفرشده بودند درجنوب تهران در سطـح زمیـن ظاهر می گردد که آب آن اغلب براي شرب و مصارف كشاورزي و صيفي كاري در روستاهاي جنوبي تهران مانند «غار» و «فشاپويه» و قسمتي از دشت «شهريار» مورد استفاده قرار مي گیرد.
با وسعت گرفتن تهران مجراي تعداد زيادي از اين قنوات در زير خانه‌هاي مردم قرار گرفت و ساکنین خانه‌ها قادر بودند از آب آن براي شرب و شستشو استفاده کنند.
يكي از قنوات مشهوري كه از زمانهای قدیم آب آن براي آشاميدن اهالي تهران مورد استفاده قرار می‌گیرد «قنات شاه» است كه دهانه آن در پشت ساختمان بانك سپه مركز و ديوار جنوبي اداره آگاهي زمان شاه ظاهر می شد كه با احداث يك مخزن بزرگ و نصب چند شير ولوله‌هاي خرطومي، آب آن را توسط تانكرهائي كه روي ارابه‌ها نصب می کردند براي مصارف شهری به داخل محلاّت و درب منازل مردم می بردند. آب اين قنات از نظر بهداشتي براي آشاميدن بسيار مناسب بود ولـي اهالي بـراي استفــاده از آن مي بايست براي هر كوزه و يا سطل مبلغي به راننده گاري می پرداختند كه پرداخت آن البتّه براي ساکنین فقیر تهران امکان پذیر نبود.
از دیگر قنوات مشهوري كه در آن زمان از ميان شهر عبور مي كرد و خانه هاي واقع شده در مسير آن مي توانستند از آب آن ها استفاده کنند قنات «آب سردار» در خيابان ژاله نزديك چهارراهي به همين نام و قنات «فرمانفرما» در اطراف باغشاه و قنات «اكبر آباد» در انتهاي خيابان مخصوص بود. از آن جائي كه اهالي تهران روزها از آب بعضی قنوات براي شستشو نیز استفاده می کردند استفاده کنندگان براي شرب معمولا» شب‌ها را برای برداشت از آب آن قنوات انتخاب مي كردند چون احتمال آلودگي آب در شب‌ها به حد اقل می رسید.
با وسعت يافتن شهر تهران و حفر چاه‌هاي فاضلاب ـ حداقل دوحلقه در هر خانه ـ سلامت آب قنواتي كه در راستاي شمال به جنوب تهران و هم جوار با چاه‌هاي فاضلاب خانه ها حفر شده اند سخت به خطر افتاد زيرا به مرور زمان ديواره چاه‌هاي فاضلاب ريزش مي كرد و با رخنه‌هائي کـه در آن به وجود مي آمد فضولات انساني را وارد كوره‌هاي آب قنوات کرده آنها را به شدّت آلوده و براي شرب و مصارف خانگي خطرناك مي نمود.
قنات «یاخچی آباد» که دهانه آن درجنوب تهران و نزدیک روستاهاي غار و فشاپويه ظاهر می شود دارای آبی متعفن است و نشان می دهد که مقدار زیادی فضولات انساني با آب آن مخلوط شده است. زارعين محل در اطراف دهانه قنات فوق گودال‌هائي به وجود آورده و آب متعفّن قنـات را بـا خـاک رس مخلـوط می نمایند و به عنوان كود براي مصارف كشاورزي استفاده مي کنند.
در سال های گذشته براثر پرشدن چاه هاي فاضلآب در خانه ها مالكين اقدام به حفر چاه های ديگري ـ اضافه بر چاههای قبلی ـ در خانه خود مي كردند و ندانسته با این روش بار سنگینی پایه ساختمان و اطاق ها را که عموما» با گل و خشـت بنـا نمـوده بـودنـد به خطر می انداختند و اغلب شاهد حوادث اسف‌باري در محلاّت قديمي و پر جمعيّت تهران بودند.
خطرات جنبی حفر چاه های فاضلاب درخانه‌ها
پدر بزرگم خانه بزرگی در پامنار تهران داشت که چندین اطاق در اطراف حياط آن ساخته شده بود. وهراطاقی را در اختیار يكي از فرزندانش گذاشته بود. در یکی از روزها صداي فرياد خواهرش را می شنود كه کمک می طلبد.
پدرم فوري خودرا به اطاق او می رساند و ملاحظه می کند که گودالی درمیان اطاق دخترش به وجود آمده و خواهرش با فرشی که دراطاق گسترده بوده اند در گودال بزرگ میان اطاق فرو رفته است، خوشبختانه چون فرش بزرگ بوده ولبه‌هاي آن در زیر اثاثیه سنگین دور و بر اطاق مانند رختخواب ها و صندوق‌های لباس قرار داشته مانع از فرو رفتن کامل خواهرش به درون گودال شده است.
او که خواهرش را درخطر می بیند و به تنهائی قادر به کمک نبوده فوری جریان را به کلانتری محل اطلاع می دهد تا مأمورین نجات را برای کمک بفرستند.
خوشبختانه چون فرش نو بوده و درمقابل وزن خواهرش مقاومت کرده بود پاره نمی شود تا این که مأمورین نجات می رسند و قبل از این که فرش و خواهرش به داخل گودال وسیع ایجاد شده درمیان اطاق فرو روند با کمک طناب اورا بیرون می آورند.
پس ازخارج کردن کل وسایل از اطاق وکنار زدن فرش متوجـه گـودال وسیـع و عميقـی می شوند که در كف اطاق ایجاد شده است. نهایتاً پس از بررسی وضع موجود توسط مهندسین شهرداری خانه را از نظر زندگی خطرناک تشخیص داده به ساکنین آن دستور تخلیه می دهند و از مالک آن میخواهند تا دوباره خانه را کوبیده و از نو بازسازی نماید.
خشک شدن قنوات و ایجاد شبکه لوله کشی در تهران
پس از ورود صنايع پيشرفته به کشور نظير دستگاه‌هاي حفاري كه قادر بودند با حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق و استفاده از پمپ های برقی و دیزلی آب هاي زيرزميني را از اعماق زمين به خارج پمپ كرده براي شرب و كشاورزي مورد استفاده قرار دهند سطح آب هاي زيرزميني در شهر تهران پائین می رود و به تدريج تعدادي از قنـوات مـوجود خشـك و غيرقابل استفاده می گردند.
پس از ايجاد شبكه لوله كشي آب درتهران و جريان آب تصفيه شده در لوله‌ها «ميرآب» ها كه شغل خودرا از دست داده بودند به استخدام سازمان آب تهران در می آیند و مردم نيز از زحمت تميز نمودن نهرها و شب زنده داري به خاطر گرفتن نوبت آب براي پر نمودن «آب انبار»هاي خود خلاص می شوند و در مقابل پرداخت مبلغي ماهانه از آب سالم و بهداشتي براي شرب و مصارف خانگي بهره‌مند می گردند.
پدرم پس از لوله كشي آب در خانه‌ها هميشه مي گفت: «حالا هركسي درخانه اش يك چشمه اختصاصي با آب گوارا در اختيار دارد».
با اتمام لوله کشی آب در خانه ها بر سر هر چهار راه نیز شیر آبی نصب کردند تا مغازه داران و یا کسانی که هنوز دسترسی به آب لوله کشی نداشتند از شیرهای نصب شده بر سر چهار راه‌ها استفاده نمایند.
به تدریج «آب انبار»ها تخليه و تميز و اغلب به عنوان انباري مورد استفاده قرار گرفتند و حوض‌ها در وسط حياط خانه‌ها پرشدند و فضاي بيشتري براي بازي بچه‌ها ايجاد گرديد. به همین ترتیب نهرها در كوچه‌هاي فرعي پر شدند ولی در خيابان‌ها و كوچه‌هاي عريض هم چنان باقی ماندند تا براي هدايت آب‌هاي اضافي حاصل از بارندگی و سيلاب‌ها به خارج ازشهر مورد استفاده قرار گیرند.
اکتبر سال 2008
****
محمد سطوت ـ در سال 1311 در یک خانواده کارگری در شرق تهران به دنیا آمد. پس از دوره ابتدایی در یکی از چاپخانه های تهران مشغول کار شد.
در سال 1340 با اخذ دانشنامه لیسانس در قسمت منابع آب وزارت نیرو مشغول کار گردید. شوق فراوان او برای کار و فعالیت در خارج از محیط اداری سبب شد تا با گرفتن ماموریت های متعدد خارج از مرکز از بیشتر نقاط مختلف کشور بازدید و گزارشات مبسوطی برگرفته از مطالعات منابع آب و موقعیت های آب های زیرزمینی مناطق فوق تهیه نماید.
ماموریت های او ضمنا سبب گردید تا با آشنایی از وضع مردم روستاها و خصوصیات فولکوریک مردم آن نقاط مطالبی تهیه و در دوران بازنشستگی آنها را به صورت داستان منتشر نماید.
Post URL: https://salamtoronto.ca/?p=50110
بیشتر بخوانید
